معماری هخامنشی و ساسانی ایران باستان

معماری هخامنشی اوج معماری دوران پیش از اسلام ایران را نشان می‌دهد که در ساختار کاخ‌ها و معابد عظیم خود ترکیبی از سبک‌های بین‌النهرینی، مصری و یونانی را به‌کار برده است. سازه‌های این دوره عمدتاً از سنگ حجاری شده و چوب ساخته می‌شدند که با دقت در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند. ستون‌های مرتفع و سرستون‌های حیوان‌نما (نیم‌تنه گاو یا اسب با سر انسان) از ویژگی‌های شاخص این معماری بودندfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org. به عنوان مثال، کاخ آپادانا در تخت جمشید با ۳۶ ستون بلند و سه ایوان هر کدام با ۱۲ ستون در سه جهت شمال، جنوب و شرق ساخته شده بود که بلندی پایه‌ها ۱۶ متر و ارتفاع ستون‌ها ۱۸ متر بودfa.wikipedia.org. هنرمندان از فرهنگ‌های مختلف (مصر، یونان، بین‌النهرین) در ساخت بناهای هخامنشی نقش داشتند، اما مجموع معماری هخامنشی هویت و شیوه‌ای متمایز ایجاد کرد و تقلیدی صرف از معماری‌های پیشین نبودfa.wikipedia.org.

ورودی کاخ «دروازه ملت‌ها» در تخت جمشید، نمونه‌ای از شکوه معماری هخامنشی با ستون‌های بلند و سرستون‌های حیوان‌نما. این بنا جلوه‌ای از اتاقی ستون‌دار است که شاهنشاهان هخامنشی از آن برای برگزاری جشن‌ها و پذیرایی از نمایندگان ملل مختلف استفاده می‌کردندfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org. ستون‌های تخت جمشید بدون شیار بوده و پایه‌‌های سیاه رنگ آن‌ها به‌صورت مکعب مستطیل طراحی می‌شد؛ هر سرستون با نیم‌تنه گاو یا اسب و سر انسان تزیین می‌شدfa.wikipedia.org. چنین طراحی‌های نمادین نشان‌دهنده اقتدار و اتحاد فرهنگی امپراتوری هخامنشی بود.

ساختار و مصالح معماری هخامنشی

ساختمان‌های مهم این دوره روی سکوهای بلند ساخته می‌شد و سقف‌ها اغلب چوبی با روکشی از گِل یا سنگ بود. دیوارها از سنگ‌های بزرگ تراشیده و به هم چسبیده، بدون استفاده از ملات یا با گچ‌کاری ساده پوشش داده می‌شدندfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org. ستون‌های سنگی سبک یونانی و مصری، ولی بدون شیار و گاه به رنگ سفید، بر پایه‌های سنگی سیاه قرار می‌گرفتند و سرستون‌های آنها به اشکال حیوانی حکاکی می‌شدfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org. معماران هخامنشی در به‌کارگیری مصالح مرغوب از جمله صخره‌های تراشیده، آهنگری برنز و روکش‌های کاشی‌کاری نیز مهارت داشتند که در بناهایی چون تخت جمشید و شوش دیده می‌شود.

سبک‌ها و نمادها

در معماری هخامنشی نمادهای مذهبی و سیاسی متعددی به‌چشم می‌خورد؛ شیرهای تخت جمشید، گاوهای بالدار و نقش‌های مطرز از آیین‌های ایرانی مانند گل‌وبوته در بناها خودنمایی می‌کند. گرچه عناصر معماری از اقوام مغلوب (آشور، مصر، یونان و…) وارد ایران شد، اما شیوه کلی معماری هخامنشی ترکیبی نوآورانه به‌وجود آورد و تقلیدی صرف از معماری‌های پیشین نبودfa.wikipedia.org. برای مثال نقش تک‌شاخ ایرانی و گاو‌بالدار در کتیبه‌ها و سرستون‌ها حضور دارد و ستون‌های بلند با قاب بالایی حجاری‌شده یادآور الگوهای میترایی و آیینی ایران باستان هستند. هنر معماری هخامنشی حتی بر معماران دوره‌های بعد تأثیر گذاشت؛ ستون‌های تخت جمشید در هند موریایی با الگوبرداری ساخته شدند که نشان‌دهنده تأثیرپذیری این دوره استfa.wikipedia.org.

بناهای شاخص هخامنشی

• تخت جمشید (پرسپولیس): یکی از مهم‌ترین شهرهای تشریفاتی هخامنشیان با کاخ‌های مجلل چون آپادانا، تالار صد ستون و دروازه ملت‌ها است. این کاخ‌ها ضمن برخورداری از نقوش برجسته سنگی الهام‌گرفته از مراسم دربار، سازه‌ای عظیم از ستون و ایوان را به نمایش می‌گذارندfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org.
• پاسارگاد: نخستین پایتخت هخامنشی به‌دستور کوروش بزرگ در آن ساخته شد. معماری پاسارگاد ساده‌تر است؛ کاخ اختصاصی و دروازه چهارستونی آن با سقف‌های مسطح بر ستون‌های سنگی استوار بوده و پایه‌های ستون‌های خالص سفید با سرستون‌های گاو و اسب شکل، نمایان‌گر ترکیب سبک‌های محلی و تأثیر مصر باستان استfa.wikipedia.org. (تصویر زیر، ورودی تالار کاخ اختصاصی کوروش در پاسارگاد را نشان می‌دهد.)

دروازه‌ سنگی کاخ اختصاصی کوروش در پاسارگاد (ویرانه‌های باستانی)، نمونه‌ای از معماری دوره هخامنشی. ستون‌ها و طاق‌های سنگی این بنا ساده اما استوار است و پایه‌های ستون سفید رنگ با سرستون‌های ترکیبی، جنبه‌ای نمادین دارند. مصالح عمده در این بنا سنگ‌ مرمر بوده و برخلاف تخت جمشید، این کاخ روی زمین مسطح ساخته شده استfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org.

معماری ساسانی

معماری دوره ساسانی ادامه سنت‌های ایرانی با تکامل و نوآوری ویژه‌ای است. ساسانیان ایوان‌های بزرگ، گنبدهای مرتفع و طرح‌های چهارطاقی (چهار طاق‌نما) را در کاخ‌ها، آتشکده‌ها و پل‌ها به کار بردند. مصالح اصلی شامل سنگ تراشیده، آجر و گچ‌بری‌های رنگین بود. دیوارهای کاخ‌ها با سنگ‌های منظم و بی‌نقص ساخته شده و گاه با نقاشی‌های دیواری و آینه‌کاری تزیین می‌شدندfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org. از ویژگی‌های بارز بناهای ساسانی، طاق‌های گهواره‌ای بسیار بلند و گنبدهای سنگینی است که بر پایه‌های چهارگوش قرار می‌گیردfa.wikipedia.org. ساختمان‌های کاخ‌های سلطنتی ساسانی معمولاً شامل تالارهای ستون‌دار و چندین ایوان بزرگ می‌شد؛ این فضاها برای پذیرایی و انجام مراسم درباری طراحی شده بودند.

سبک‌ها و نمادها در معماری ساسانی

معماران ساسانی سبک‌های بومی ایران را با برخی ویژگی‌های رومی و هندی پیوند زدند. برای مثال، طاق‌های بلند «گهواره‌ای» و گنبدهای بزرگ شبیه به معماری روم باستان است اما با مهارت ایرانی به روی پایه‌های سنگی چهارگوش استوار شده‌اندfa.wikipedia.org. نمادهای اساطیری همچون نقش قوچ نر در تزئینات گچبری و سنگ‌تراشی دیده می‌شود. سقف بناها اغلب گنبدی بوده و با طرح‌های هندسی به نام «چهارطاقی» شناخته می‌شوند. آتشکده‌ها و معابد ساسانی فضای مرکزیت آیینی داشتند؛ آتشکده‌ مهم زمان ساسانی، ساختمان چهارطاقی آجری با چهار درگاه طاق‌دار و گنبد بودfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org.

ایوان خسرو (طاق کسری) در کاخ سلطنتی ساسانیان، نمونه‌ای از سازه‌های عظیم ساسانی با طاق گهواره‌ای بلند. این ایوان در شهر مداین (کاخ تیسفون) بنا شده و یکی از بزرگ‌ترین طاق‌های آجری جهان است. استفاده از آجر و گچ بر روی یک چارچوب سنگی چهارگوش، جلوه‌ای شکوهمند به بنا داده استfa.wikipedia.org. چنین ایوان‌های وسیع محل تاج‌گذاری و پذیرایی از شخصیت‌های سیاسی بوده است.

معابد و تأثیرات فرهنگی

معابد ساسانی ترکیبی از معماری ایرانی باستان و ایده‌های نوین را نشان می‌دهد. برای مثال معبد آناهیتا در کنگاور که بر بنای هخامنشی ساخته شده، ساختمانی دو جداره از سنگ‌های تراشیده است که بدون ملات چیده شده‌اندfa.wikipedia.org. در این معبد، دستور داده‌اند سطح بنا را ۶ متر پایین‌تر از زمین اطراف بسازند تا آب رودخانه به آن سرازیر شود؛ این بنا یادگار پرستش ایزدبانوی آب استfa.wikipedia.org. پوشش سقف مسطح در این معبد وجود نداشت و مصالح مصالحی چون سنگ حجاری شده، یادآور سبک هخامنشی است. (تصویر زیر، ویرانه‌های این معبد را نشان می‌دهد.)

ویرانه‌های معبد آناهیتای کنگاور (ساسانی) که با الهام از معماری هخامنشی ساخته شده است. این بنا مکعب‌شکل بر پایه‌های سنگی محکم ساخته شده و سیستم آب‌گیری پیشرفته‌ای دارد. اهمیت فرهنگی آن در پرستش «ناهید» (ایزدآب) بود؛ نقش گاو به عنوان نماد این ایزدبانوی آب در تزیینات محوطه دیده می‌شدfa.wikipedia.org.

معماری ایران باستان (هخامنشی و ساسانی) تأثیرات عمیقی بر معماری دوره‌های بعد گذاشته است. ستون‌ها و ایوان‌های هخامنشی در معماری هندی موریایی منعکس شد و گنبدها و ایوان‌های ساسانی الهام‌بخش ساخت مساجد و کاخ‌های دوره اسلامی شدند. هر دو دوره، مصالح مقاوم و تزئینات غنی به کار بردند و مفاهیم فرهنگی و مذهبی ایرانی را در طراحی بناها جای دادند؛ به همین دلیل معماری ایران باستان پلی مهم میان سنت‌های باستان و معماری جهانی پسین به‌شمار می‌آیدfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org.

منابع: پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی معماری، دانشنامه‌ها و مقالات علمی مرتبطfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.orgfa.wikipedia.org.